Buổi sáng nghe tin Trịnh Công Sơn mất qua một đài phát thanh tiếng Việt trên đường đến sở. Người nam xướng ngôn cố tình đọc trẹo tên anh năm bảy lần thành "Trịnh Côn Sơn", và nhấn mạnh mãi rằng anh rất nổi tiếng một thời với những bài như "Người Con Gái Việt Nam Da Vàng" và "Nối Vòng Tay Lớn." Không thấy nói gì đến những bản tình ca. Trong nỗi xót xa, tôi nghe pha lẫn một luồng tê lạnh buồn rầu cho những hẹp hòi tư kiến.
Buổi tối, nghe mọi người bảo sẽ có buổi tưởng niệm anh ở tòa soạn Người Việt, tôi tiếc không đến được. Hôm sau, lại nghe có một buổi tưởng niệm khác ở một nhà hàng trên phố Brookhurst (tại sao lại là một nhà hàng thế nhỉ?) Vội vã, nhưng tôi vẫn cố đến. Ở nhà không có ai, tôi đành phải dẫn theo đứa con gái nhỏ. Giữa sân khấu có viền đèn mầu hồng thường khi vẫn dành cho cô dâu chú rể, bức tranh vẽ anh giữa những màu xanh lục và gọng kính to tướng đang ngước nhìn. Anh đang hỏi mọi người: "Tôi là ai? Mà còn trần gian thế?" Tôi thèm được nghe Khánh Ly hát nhạc của anh trong lúc này. Nhưng người ta không để nhạc anh, mà cứ lẽo đẽo những âm thanh hòa tấu èo ọt. Hình như bây giờ, để nhạc của anh ở nơi công cộng phải hỏi ý kiến luật sư về tác quyền. (Ngay cả trong buổi tưởng niệm anh nữa hay sao?)
Ở đó, tôi thấy chị. Dáng chị vẫn thanh mảnh, chắc vẫn như ngày xưa đi bộ đến trường băng qua con sông gió lộng. Bao năm nay, mỗi lần gặp chị tôi lại hình dung ra những lời hát Trịnh Công Sơn. Từ khi chị vào Sài Gòn, tôi chưa bao giờ thấy chị để tóc dài như người ta thường nói về những cô gái Huế. Có lẽ bởi vì chị là người Bắc. Ngày di cư chị mới độ lên mười. Bác tôi được chuyển vào dạy ở Quốc Học, cho nên từ đó chị biến thành con gái Huế.. .

Năm 1967, lần đầu tiên Khánh Ly hát Trịnh Công Sơn ở sân trường Văn Khoa, tôi mới là đứa trẻ . Thế nhưng, những Ca Khúc Da Vàng, những Kinh Việt Nam, những Như Cánh Vạc Bay, những Cỏ Xót Xa Ðưa, với tôi đã trở thành quen thuộc qua bao rộn ràng của các anh các chị trong nhà. Năm 1975 là năm cuối tôi ở trường trung học. Thế rồi tan hoang, ly lạc. Người ta đồn Khánh Ly đã chết khi vượt biển, Trịnh Công Sơn đã đón gió trở cờ. Tôi, đứa con trai mười tám đang nằm trong nôi bị đời quăng ra giữa chợ. Tôi không tin. Tôi không biết! Cuối năm 76, người ta lại nói Trịnh Công Sơn, Tôn Thất Lập, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Trần Long Ẩn đều thành đại biểu Quốc Hội. Tôi, thằng thanh niên mười chín, đôi chân thư sinh ngập ngừng sợ sệt bước xuống bùn lầy những nông trường thuỷ lợi. Tôi vẫn không cần. Tôi càng không muốn biết! Thế hệ cha anh chúng tôi đang gông cùm trong các trại tù chính trị. Mẹ và chị đang mỏi mòn đôi gánh gian truân. Người em năm xưa áo lụa tiểu thư giờ đây đang lầm lũi trong bùn đen cưỡng bức. Bạn bè thoáng gặp hỏi thăm nhau: đứa nào vẫn còn đứa nào đã thoát, đứa chết biển đông đứa vùi rừng thẳm. Thoát được là may, không cách này thì cách khác, bất kể lý tình. Hoàng Phủ Ngọc Tường, Tôn Thất Lập, Trần Long Ẩn thì tôi bất cần, vì xưa nay họ vẫn là những kẻ khát khao quyền lực hơn là yêu quê hương hay làm văn nghệ. Nhưng Trịnh Công Sơn thì khác. Khi đó, dù anh có ở đâu trên mảnh quê hương tan rã kia, tôi vẫn tin rằng anh đang trải qua những tháng ngày khốn khó. Ai bảo rằng cứ phải bị bắt vào tù mới là chống cộng? Có những kẻ nằm rũ ngay trong tù mà vẫn còn phản bội anh em. Chúng vẫn sống. Thế hệ chúng tôi đây, vừa trưởng thành khi chiến tranh đổi mặt. Ða số chúng tôi chưa từng mang vũ khí một lần, chưa từng bị gông cùm trong những trại tù khổng lồ phi nhân phi pháp đó. Ai bảo rằng chúng tôi không biết gì về lý tưởng quốc gia? Những ngày cuối tháng tư năm trước, tôi đã ngồi trên bến Bình Ðông thấy nườm nượp những nhà lãnh đạo đất nước tôi đào thoát, miệng vẫn còn nghi ngút điếu xì gà, tay vẫn còn vung vẩy cặp da, theo sau vẫn còn lễ mễ hàng đàn phù thuỷ. Hai mươi năm sau, những nhà quý tộc đất nước tôi xưa an nhiên quay về từ miền đất hứa, mua vài căn nhà, lấy vài cô vợ. Ai bảo rằng họ thương mảnh đất này người dân này hơn anh đã thương? Ai bảo rằng họ khinh những người cầm quyền phía bên kia hơn anh, hơn tôi đã ghét?

Giữa đọa đầy năm đó, chúng tôi vẫn lén lút hát tình ca và quê hương ca của anh mỗi đêm. Những bài hát năm xưa giờ họ đâu còn cho ai hát nữa. Những vết lăn vẫn thật trầm hằn trên tâm hồn phiến đá tôi, ưu phiền tuổi trẻ. Những hầm chông mã tấu quê hương tôi vẫn còn. Ðêm bây giờ vẫn quá hư vô, con người bây giờ đều mang trái tim khô như ngày xưa anh đã hát. Ban ngày, người ta bắt chúng tôi làm việc và kêu gào những bài ca khẩu hiệu. Trong cái nắng thiêu người của nông trường, tôi đã nghẹn ngào được hát Nối Vòng Tay Lớn. Bài hát ấy đã là của chính chúng tôi từ những ngày xưa hạnh phúc. Những kẻ vô thần vô hồn kia nào có hiểu gì, họ chỉ như những thằng khờ nhận vơ một tâm hồn thông thái. Tôi thấy mình vẫn đứng giữa bạn bè anh em như mấy năm xưa đi trại hè hướng đạo. Vẫn bài hát ấy, vẫn quê hương này, vẫn bạn bè ở quanh đây. Có khác chăng là cái kiếp đọa đầy mà những người anh em xa ngoài kia đem đến khoác một màu tang lên bài ca của anh, lên những vòng tay chúng tôi còn son trẻ. Anh chỉ là một nhà nghệ sĩ, tôi không tin anh có khả năng và can đảm đem cái khốn cùng đến cho mọi người. Có chăng tôi tin rằng chính anh cũng đang vật vã như chúng tôi trong cùng một thứ kiếp đọa đầy, dưới một hình thức khác. Hãy bước từ băng ghế nhà trường xuống nông trường thuỷ lợi cùng chúng tôi ngày đó, bạn sẽ hiểu rằng chúng tôi vô cùng sung sướng còn được hát những bài hát của anh, hơn là phải gào lên những câu gào lợm giọng. Bao nhiêu năm Miền Nam đã dùng bài nhạc của Lưu Hữu Phước làm Quốc Ca, bởi vì nó hay, nó hợp. Sao Miền Bắc không bắt bỏ tù Lưu Hữu Phước về tội phản động câu kết với Miền Nam? Những người cầm quyền ngoài đó, họ dù có ngây nhưng không ngốc. Chúng ta không ngây ngô hơn họ kể kết án người nghệ sĩ. Người nghệ sĩ phải được hưởng phần thưởng xứng đáng dành cho những đứa con tinh thần của họ, bất kể thế thời hay chính kiến. Và những tác phẩm phải được nâng niu bằng những giá trị nội tại, hơn là chiếc áo choàng kẻ nào đó đã vô tình hay cố ý khoác lên.

Có nhiều người bực mình anh vì bài "Ra nông trường, ra biên giới. Có đôi chân đi không ngại ngần. Em bây giờ, quen mưa nắng. Tóc trên vai vấn vương bụi hồng." Họ bảo anh là người cộng sản! Họ bảo anh ngợi ca nông trường! Với tôi, anh đã làm tròn bổn phận của một nghệ sĩ và của một người viết sử. Trong lời ca anh xưa, biết bao nhiêu là đạn bom xương thịt của cuộc chiến tương tàn. Ðã một lần, anh đặt tên cho trường xương máu ấy. Với anh, đó chính là "Hai mươi năm nội chiến từng ngày". Còn câu trả lời nào rõ ràng hơn cho những ai muốn rưới lên xương thịt đồng bào anh một màu máu tươi chủ nghiã? Còn thiên đường chủ nghiã nào tồn tại cho "Một đứa bé ra đồng. Ðạp trái mìn nổ chậm. Xác không còn đôi chân"? Làm sao chúng ta có thể lầm lẫn ý tưởng anh cho được, bởi vì anh chỉ nói lên toàn là sự thật! "Em bây giờ, quen mưa nắng..." Trời ơi, người em gái Sài Gòn thủa nào kiêu sa hờn dỗi, bây giờ em tôi như thế đó! Vẫn tóc xõa ngang vai, nhưng áo trắng thướt tha không còn nữa. Trên con kinh bùn lầy nhọc nhằn lao động cưỡng bức, giờ em tôi đã "tóc trên vai vấn vương bụi hồng" với đôi bàn chân trần lún bùn sâu không ngần ngại. Tôi không thấy có gì là chính trị, là tuyên truyền trong đó cả. Chỉ có chăng, một thực tế phũ phàng, một kiếp người đầy đọa, một thay đổi rợn người mà chỉ có dân chúng miền nam còn ở lại mới nhìn ra được từ trong ánh mắt người thân cúi xuống. Những lời ca ẩn dụ ấy, anh đã buồn rầu gửi đến thế hệ chúng tôi.

Năm 83, ở Pháp, tôi tìm được một cuộn băng Khánh Ly - Trịnh Công Sơn với chủ đề Lời Buồn Thánh. Cuộn cassette phát hành hai năm trước đó với lời Khánh Ly giới thiệu: ".. . Sáu năm nay, đất nước ta đã có hòa bình, nhưng là thứ hòa bình lệ nhỏ.. ." Lần đầu tiên tôi được nghe Một Ngày Vinh Quang: "Một ngày vinh quang. Một đời tuyệt vọng. Chủ nghĩa mông lung. Là mối thù hằn. Ngày ngày tôi nhìn. Mặt mày anh em. Mịt mùng như đêm. Như sao bạc mệnh. Ngày ngày tôi nhìn. Từng đàn con ngoan. Về lại quê hương. Giáo gươm lạnh lùng." Còn chủ nghĩa nào mà đớn đau hơn thế? Còn anh em nào, con "ngoan" nào mà đốn hèn, mà vô nhân đến thế? Trong bài Như Tiếng Thở Dài, anh lại nhắc: "Người vinh quang mơ ước địa đàng, người gian nan mơ ước bình thường. Làm sao đến gần hy vọng cuộc vui chung?" Dù một ngàn cuốn sách triết lý đề cao chủ nghiã vô sản, Trịnh Công Sơn cũng đã thay cho tất cả chúng ta để trả lời quá đủ trong đôi giòng thơ nhạc.

Trịnh Công Sơn đã làm rất nhiều bài ca thân phận. Hãy nghe Mùa Áo Quan, anh viết: "Trôi dưới chân tôi qua đi từng cọng đời. Ðời hay chiếc lá bay đi không buồn rơi. Khi nhớ nguồn xưa thì lá về với cội. Ðời còn đây đó lênh đênh những bóng người." Còn thân phận nào, định mệnh nào buồn rầu nuối tiếc cô đơn rã rời hơn thế nữa? Thế mà anh vẫn biết yêu thương cuộc đời, cho dù "bằng nỗi lòng của một tên tuyệt vọng."

Nhiều người phàn nàn anh về bài Em Còn Nhớ Hay Em Ðã Quên, qua những câu: "Em ra đi nơi này vẫn thế. Vẫn có em trong tim của mẹ. Thành phố đó, vẫn những giấc mơ, vẫn sống thiết tha, vẫn lấp lánh hoa trên đường đi.. ." Tôi cho rằng chê trách anh như thế là quá khắt khe và ít suy diễn. Trịnh Công Sơn có bao giờ nói rằng "em ra đi vượt biên, nơi này vẫn thế" đâu? Một triệu người chúng ta là một thiểu số may mắn vượt thoát. Nhưng dân tộc Việt Nam vẫn còn đông gấp bảy mươi lần trên đất nước khổ đau. Tôi không nghĩ Trịnh Công Sơn làm bài hát ấy để nhắn riêng cho thiểu số chúng ta. Không, anh đã là và mãi mãi vẫn là người nhạc sĩ làm những bài tình ca hát cho quê hương, cho khối đồng bào mấy mươi triệu người đói khổ ngay bên anh trước hết. Tôi hiểu nơi anh nói đó là Sài Gòn, đó là quán Văn, là sân trường đại học, là Huế, là Ðà Lạt, là cả một bầu trời tình yêu và hạnh phúc xa xưa mà bây giờ anh vẫn giữ vẹn toàn trong anh, trong tim của mẹ Sài Gòn, mẹ Việt Nam. Ngoài ra, tất cả chỉ còn lại một đất nước hoang tàn. Ở một nơi nào đó người em năm xưa bây giờ đang lầm than khốn khó, đang ngơ ngác bơ vơ. "Ði về đâu hỡi em, khi trong lòng không chút nắng?" Ðừng hát nhạc Trịnh Công Sơn không thôi, có thể bạn sẽ không hiểu gì, vì khi hát vẫn còn những giác quan bất động. Hãy dùng tất cả những giác quan, và thêm vào linh khiếu nữa. Như thế, bạn sẽ thấy người tình trong nhạc anh không bao giờ là những thiếu nữ tươi cười hạnh phúc dạo chơi trên đường phố miền Nam California, hay trong vườn Luxembourg, Paris. Nàng mãi mãi vẫn chỉ là người em "Yêu quê hương như yêu đồng lúa chín", là hình ảnh "Em gầy ngón dài" xứ Huế, là "Người tình Việt Nam ôi dịu dàng". Với thế hệ chúng tôi, hình ảnh ấy có thể một thời đã cưu mang một màu cay đắng khác, màu "Tóc trên vai vấn vương bụi hồng" của người em thành phố xác xơ trên nông trường năm xưa. Tất cả đều là những hình ảnh thật mà người nghệ sĩ đã dùng âm thanh tuyệt vời thu lại trên những giòng lịch sử .. . Như thế đó, người tình đã rời xa, để anh ở lại trong lòng thành phố, với những giấc mơ thiết tha trên những con đường hoa nắng. Cuộc đời anh vẫn thế, thân phận vẫn hữu hạn trong khi tình yêu thì vô cùng, như có lần anh đã viết. Từ "Từng người tình bỏ ta đi như những giòng sông nhỏ" cho đến "Em ra đi nơi này vẫn thế", tôi không thấy tấm lòng anh thay đổi. Anh vẫn mãi làm người người tình ở lại, nhìn sâu vào thân phận buồn rầu, và kẻ ra đi bao giờ cũng mang theo "Những con mắt bạc tình, cháy tan ngày thần tiên." Sao ta có thể trách anh vô tình, khi anh không là người tình phụ, khi anh luôn tha thiết hỏi rằng "Làm sao em biết bia đá không đau?", khi anh mãi buồn rầu gửi gấm "Ngày nào đời thôi có nhau, xin người biết đau"?.. ..

Tôi nghe xong họa sĩ Trịnh Cung thì thấy đã quá đủ. Tôi không cần biết nhiều về đời tư anh để mới biết yêu những bài ca anh viết. Tôi nhẹ nhàng đứng dậy ra về. Ði qua phía chị ngồi, tôi thấy rõ mưa bay trên những tầng tháp cổ. Tôi không dám kinh động một dĩ vãng đã như tình yêu cả một thời quê hương xa xưa đó.

Ra đến xe, con gái tôi chợt hỏi: "Về mà sao bố không đến chào bác D.?" Tôi lặng im, chờ mãi vẫn không nghe mình nói gì.

Tiêu Dao, tháng tư 2001.