CHƯƠNG I :
Thử tiếp cận Trịnh Công Sơn qua ngôn từ của nhạc.

1/ Một số cảm nhận nhỏ về ngôn từ trong nhạc của Trịnh Công Sơn.

Là một người biết đến tên tuổi Trịnh Công Sơn khá lâu, nhưng không thể tiếp cận nhạc của ông một cách sâu sắc và có hệ thống, nên phải nhờ đến sách vở và một số bạn bè trong box Trịnh, để thực hiện cho bước đầu khảo lược lại Trịnh Công Sơn theo cách riêng của mình. Tôi đã đến với Nhạc Trịnh bằng con đường này.
Lần đầu tiên nghe ca sĩ hát bài Một Cõi Đi Về, tôi bị hút vào những ngôn từ rất thơ, rất đời và đầy triết lí. Cái nền tảng cho sự đam mê có lẽ xuất thân từ đấy và định hình trong tâm thức một hoài vọng tìm hiểu chân lí bí hiểm, nằm sâu dưới đáy mồ nhân thế bao nhiêu năm chợt bừng thức bởi một thứ ánh sáng diệu kì nơi lòng mình. Tôi cố tạo ra vẻ không yêu Trịnh và nhạc của ông khi gặp bạn bè, nhưng trong lòng thì hoàn toàn ngược lại. Như Một Cõi Đi Về đầy những dấu chân, tôi phải lạng lách để không bước lại những dấu đời đã từng in dấu. Trịnh Công Sơn không cần bất cứ một văn bản nào, một chữ kí nào trong trái tim tôi, thì hiển nhiên những thái cực của tâm hồn tôi đã giữ lại hình ảnh ông trong từng gam màu, cung bậc, ẩn mình dưới lớp vỏ ngôn ngữ đẹp một cách lạ lùng.
Đi sâu vào nghiền ngẫm ý tình con chữ, tôi nhận thấy đâu đó trong tâm hồn người nghệ sĩ lớn Trịnh Công Sơn phảng phất thi tình từ độ ý nhạc vừa chạm tim ông, cho nên nhạc của ông có sức lan tỏa ghê ghớm. Nó như một dòng sông mà bất cứ một ai cũng có thể tìm cho mình một nơi để tắm, để bơi lội cho thoả thích. Tuy nhiên, vì nó như thế, cho nên cũng không ít người trong lúc quá thỏa thích với dòng sông lớn ấy đã bị cuốn đi...Khi biết mình đã quá xa nơi bến tắm, thì cũng đã là lúc người đó đã dạt về cái nơi biển rộng không phải có riêng một mình Trịnh Công Sơn mà còn muôn trùng bao điều khác. Thành ra, nếu không biết tiếp cận và lĩnh hội, thì dẽ bị quáng trước những thứ ánh sáng mạnh như tình yêu vậy.
" Hôm nay ta say ôm đời ngủ muộn, để sớm mai dây lại tiếc xuân thì". Có phải cuộc chơi nào cũng vậy thật chăng? Và con đường nhỏ đầy những lối mòn quanh nó mà tôi đang đi liệu sẽ về đâu? Hay là cũng tận say cho thoả lòng hiện tại, để sớm mai ra chợt tiếc cho mùa xuân kia đã cạn ngày....

2/ Tính thông tin trong ngôn ngữ Trịnh Công Sơn. ( Sơ luận )

Thường thì thơ hay nhạc đều chứa đụng tính thông tin trong câu chữ, như riêng với ngôn ngữ của Trịnh Công Sơn, tính thông tin vượt ra khỏi những phạm trù triết học thuần tuý, cuốn con người vươn xa hơn trong những dự cảm và mơ ước. Những câu chữ thể hiện cốt cách một trái tim lớn, một nhân sinh quan hình thành bởi pha lê và cát bụi... nên sự óng ánh trong nó không dễ nhận biết. Giống như những hạt cát dưới ánh mặt trời, nó phản chiếu khiêm tốn hào quang, nhưng rát bỏng và góp phần làm ấm cả sa mạc. Ngôn ngữ của Trịnh là như thế. Lần theo từng con chữ mới thấy được cái ý sâu xa, cái mênh mông bát ngát ở định hướng những con đường. Đọc Trịnh, ta thấy rất rõ điều đó, và nghe Trịnh, ta lại thấy điều ngược lại. Xuyên suốt sự phát triển của ý, của cảm súc là những cố gắng cho nét đẹp trí tuệ, nhưng không hề phô trương hay rũa gọt ngôn từ. Cái đẹp trí tuệ hiện ra ở tính thông tin cho một hướng tư duy người đọc, người nghe. Đến như một người bạn của Trịnh là Nguyễn Trọng Tạo cũng phải thốt lên cái lí do tại sao Trịnh Công Sơn được quần chúng yêu đến thế! Thì có lẽ cái câu trả lời chẳng khó gì với những ai đã đọc, đã nghe, đã nghiền ngẫm và suy tư về Trịnh. Bằng ngược lại, có chăng cũng chỉ biết và đến với Trịnh theo trào lưu, để được xếp mình vào hàng ngũ những người nghe nhạc trí tuệ. Cái mốt này rởm đời và nên bài trừ ra khỏi hệ thống những người yêu Trịnh.
Đọc Trịnh, ở một chừng mực nào đó, ta thấy ngân lên những cuộc đời, những số phận và những ghi chép như một nhà làm sử. Sự Sống và Sư Chết hình như đã Vô Thường qua tình thơ và ý nhạc. Người nghe tận hưởng được sự minh bạch triết học Đông Phương và dẫn lối họ ra khỏi cái gọi là Cõi Tạm. Những điều mà Trịnh tâm niệm cũng là những điều hiển nhiên trong cuộc sống xã hội, sao nghe vẫn vang vọng ý tình...

Tiếp cận Trịnh Công Sơn qua những cách nhìn của dư luận.

1/ Dư luận xã hội cho đến thời điểm này vẫn tồn tại rất nhiều những suy nghĩ thuận nghịch về Trịnh.

Điều đó là hiển nhiên thôi. Tuy nhiên, tìm hiểu nguồn gốc sâu xa hay cái gọi là nguyên nhân phát sinh sự thuận nghịch ấy trong lòng dư luận thì chưa ai làm. Nói đúng hơn là không ai đủ thời gian và tâm huyết cho công việc ấy. Vì thế, báo chí khoanh tay ngồi nhìn. Những người hâm mộ và kính trọng tài năng cũng như đạo đức của Trịnh cũng ngồi chờ. Một số ít những người dám làm thì không tìm được đầy đủ tư liệu, và tình cảm ủng hộ. Sự tắc nghẽn về vấn đề này chưa có sức mạnh khơi thông. Thành ra, tôi rất ngại khi nói nói đến nó, cũng như trước đây đã ngại khi nói ra tình cảm thật của mình về Trịnh trước bạn bè.
Không sao cả. Vì đó chính là một minh chứng sâu sắc cho cái gọi là thuận nghịch trong tình cảm, góp phần tạo ra các dư luận ngược chiều. Thử hỏi, khi ra đường, ai cũng hát nhạc Trịnh, ai cũng bàn tán về nhạc Trịnh, ai cũng si mê Trịnh như một ông Thánh, thì hoá ra tất cả họ đang cố tình tự lập một tôn giáo lố bịch lắm sao?! Nói như một vị Giảng Viên của trường Cao đẳng Sân Khấu Điện Ảnh TP.HCM, trong một lần tôi được nghe tại Trung tâm Nghệ Thuật Học - Trường ĐH Văn Hiến rằng, nếu Trịnh Công Sơn có thể làm cho ai nấy khi nghe nhạc của ông đều cười và yêu ông, thì chắc chắn một trăm phần trăm trịnh Công Sơn là một anh Hề! Bởi chỉ có anh hề trên sân khấu mới làm được điều ấy, còn bất cứ một diễn viên chính diện hay phản diện nào cũng không làm được. Sân khấu lớn là sân khấu cuộc đời cũng vậy. Vì lẽ ấy, dư luận tồn tại những quan điểm thuận nghịch là một lẽ tất nhiên và tôi nghĩ rằng nên như thế. Không có sự thuận nghịch ấy, tất không làm sáng ra những giá trị của Trịnh và ngược lại không thể có cái vách tường sừng sững của sự khẳng định, để đè bẹp những suy nghĩ sai lầm.
Trong một đất nước rất giàu có về truyền thống thơ ca như nước Việt Nam, đi đến đâu cũng có dân ca với những làn điệu đã trở nên vô cùng quen thuộc. Lại có cả hàng nghìn năm nghệ thuật Chèo Cổ, Hát Cung Đình...chế ngự, và khi xã hội mở cửa thì nhạc cũng như thơ hay nói chung là cả nền Văn Học Nghệ Thuật nước nhà không tránh được những làn gió độc từ nhân loại thổi vào, khiến có lúc tưởng như những loại nhạc rẻ tiền chiếm lĩnh đa số trong đầu và trong lòng giới trẻ. Hơn nữa, nột dãy trường Sơn còn oằn mình nằm trong tim thế hệ cha chú vừa mới bước ra khỏi chiến tranh, các bản tình ca, các bài hát truyền thống vẫn như những ngọn lửa không chỉ là niềm tin mà còn là niềm phấn trấn...Thì nhạc Trịnh Công Sơn với chỗ đứng khiêm tốn trong tám triệu con người đã là con số vô cùng lớn. Tôi tự hào rằng mình là một trong cái con số nhỏ nhoi ấy, dẫu mới tập tễnh tiếp cận nhạc cũng như thơ của Trịnh Công Sơn...

2/ Vai trò của báo giới trong vấn đề đưa nhạc Trịnh đến các tầng lớp khác trong xã hội, nói thẳng ra là rất khiêm tốn. Nếu không muốn nói rằng, báo giới đang ngập ngừng ngọn bút. Họ mơ màng và chưa tìm ra cái mới trong bài viết của họ. Nói như một câu thơ lục bát của Nguyễn Minh Khiêm là:

" Sợi tơ vướng vít trên cành
Đi đâu cũng gặp lại mình cả thôi"

Song, cái họ sợ chưa hẳn đã là sự gặp lại chính họ trong bài viết, mà gặp phải dấu chân người khác. Đúng thế. Và tôi nghĩ rằng, điều đó không làm nên tính sáng tạo cho họ mà ngược lại càng góp phần làm cho ngòi bút của họ cùn đi. Nhớ mấy câu của Trịnh: Còn hai con mắt khóc người một con... Trịnh Công Sơn lúc tại dương đã từng viết ra những lời nhạc như chính máu của trái tim ông như thế, nhưng tiếc thay, khi ông về với đất, thì những người học đòi nghe nhạc của ông chỉ cầm cờ mà vẫy trong đám tang của buổi tiễn đưa phần xác Trịnh, mà chẳng tích đọng được phần hồn của Trịnh đang lan toả khắp nhân gian...

Tiếp cận Trịnh Công Sơn qua cách độc thoại chính mình

1/ Nhiều đêm ngồi một mình bên cửa sổ. Không nhạc, không thơ, chỉ có ánh trăng non ngang mày. Chợt thấy lòng mình như ý nhạc của Trịnh, quạnh hiu và đầy nỗi khát khao được cầm tay cuộc đời. Những điệu nhạc chẳng lấy gì làm trầm bổng như các loại nhạc vàng ( sến), dân ca...sao thấy trái tim mình du dương đến lạ. Cái du dương này thoáng ẩn hiện trong ánh sáng hoả châu từ độ nào bên chiến địa, ngân nga, dìu dặt...rồi ầm rú như tiếng đại bác dội xuống sau lưng thành phố. Ánh trăng trên đầu cũng như e ấp núp nửa khuôn mặt non nớt vào mây, chỉ để lộ một vòm sáng như chiếc mắt kính đã hoen mờ vì khói thuốc vắt trên khuôn mặt Trịnh. Tôi mơ hồ như một đứa trẻ thơ cố tìm lại một nỗi gì trong tim...
Ừ nhỉ! Trịnh Công Sơn viết ra những điều có cao siêu gì đâu. Toàn là những triết lí giản đơn, đọc ra ai cũng hiểu. Thế mà vẫn huyền bí, mông lung. Những khúc nhạc đê mê làm cho hồn người trở nên lay động như những ngày trở mùa trở gió. Những tiếng nhạc xuyên vào lòng đêm làm bừng tỉnh các loài hoa dại. Những tiếng nhạc rên xiết bên xác chết mà vẫn ấm những hơi người nồng nàn. Những tiếng nhạc oằn đau trên nếp nhăn của mẹ vẫn da diết như điệu ca dao...Sao thế nhỉ? Có phải chăng tất cả những điều trên tôi vừa ngộ ra đó chăng? Có lẽ là như thế. Ngọn bút tưởng đã vô duyên và tự khép lòng đơn lại, nhưng đã kịp tải ý của lòng vượt ra ngoài vùng cấm của tư duy. Ôi, nhạc và thơ cùng trí tuệ của thiên tài - Những thứ có thể nuôi sống những tâm hồn cô quạnh. Tôi cứ mãi loay hoay trong vụng về suy nghĩ và cứ run rút buồn trong từng cung trầm của Trịnh...

2/ Người về soi bóng mình sau cuộc thế đảo điên. Một cuộc trở về không tốn nhiều công sức chuẩn bị nhưng hao tổn trăm ngàn dòng lệ. Thế nhân chẳng đủ là tường trắng lặng câm cho bóng người phản chiếu được đâu. Người cứ hãy ra đi, chỉ xin để lại những gì người đã cho - hàng ngàn câu thơ, điệu nhạc. Thế nhân giàu lên trong hồn họ nhưng họ nào đâu có biết. Và tôi ơi, nếu thời gian này trôi chậm hơn một chút, chắc có lẽ những độc thoại mơ hồ sẽ chắp cánh cho ngọn nến dưới trăng sáng hơn một chút, cho bóng người hạ xuống bờ vai...
Trăng cũng sẽ vào mây, và chốc nữa Khánh Ly sẽ hát. Trịnh Công Sơn tuy đã ra đi, Khánh Ly cũng không còn trẻ, sao tình thơ và ý nhạc vẫn tươi non đến thế. Cái buồn buông bắt như thực như mơ vẫn nhói lòng đến thế...Tất cả như đang hội ngộ trong trái tim nhỏ hẹp của tôi làm chật chội cả đời thường và tan ra như dòng máu chạy khắp mạch trên cơ thể. Tôi tự hỏi với lòng rằng, mình đang nguỵ biện cho mình đấy ư? Hay toan tính cho sự thấp hèn của đua đòi theo mốt nhạc thời hiện đại? Con thạch sùng trên trần nhà chép miệng. Đêm vẫn đêm và tôi vẫn tôi...
Không còn ai cả, kể cả trăng kia cũng đi ngủ mất rồi. Tôi tự nhủ với lòng mình: Tôi ơi đừng tuyệt vọng! Vì đâu đó nơi cuối đường xa chắc chắn có một vì tinh tú đang chờ...

CHƯƠNG II
Khúc tâm niệm của chuỗi niềm tin đã được định hình.

1/ Bản chất của tính triết học trong nhạc Trịnh Công Sơn.

Ngay từ khi Trịnh còn có mặt nơi quán trọ trần gian, người bạn vong niên của ông là Nhạc sĩ Văn Cao đã từng nói rằng, Trịnh không bị ảnh hưởng bởi những giáo điều cổ điển phương Tây. Thoạt nghe, tôi chưa cho phép mình tin tưởng điều này, nhưng khi đọc lại những tác phẩm của Trịnh viết trước năm 1975, tôi thấy điều mà nhạc sĩ Văn Cao nói là sự thật. Tôi cần phải khẳng định lại cho chính niềm tin của mình bằng những lời ca của Trịnh, và nghiệm thấy bản chất triết học trong nhạc của ông là sự kết tinh từ cuộc sống trải nghiệm đầy những khốn khó, lao đao và bất định. Cho nên cái gọi là bản chất triết học trong nhạc của Trịnh Công Sơn là sự lí giải cho số phận, nói một cách khác nó đồng nhất với quan niệm của Phật giáo nhưng giao thoa với tính ngang tàng của người quân tử trong Nho giáo. Thành ra, khi Trịnh lí giải về số phận con người, nhạc của ông cuốn tư duy người nghe vào khuynh hướng buông xả. Song, xét kĩ hơn một chút, ta thấy những điều vừa nghiệm thấy là hình thức tồn tại bên ngoài ý nhạc. Xuyên suốt các lời ca của Trịnh, tình yêu lớn dành cho dân tộc, dành cho nỗi đau mất mát và hi sinh trong chiến tranh của những người con da vàng, dành cho những Người Tình trong thơ và nhạc của ông...Tất cả những tình yêu ấy gộp thành dòng suối tưới đẫm những mảnh hồn bất kì nào chai lì nhất. Vì thế, nói bản chất triết học trong nhạc Trịnh Công Sơn là cội dễ của yêu thương và tình bác ái cũng là điều dễ hiểu.
Lênh đênh cùng kiếp người, đau thương cùng số phận hàng triệu người da vàng nằm xuống. Trịnh đã hát cho chính dân của Trịnh nghe bằng nhịp đập trái tim của Trịnh. Lời ca ấy không cần đến bướm ong quấn quýt, nhưng hương thơm và nét đẹp hoa thơ, hoa nhạc vẫn lan toả và tận hiến cho nhân gian. Chợt nhớ một ý của Napoléon rằng, đức Chúa Jesus tạo ra vương quốc của mình bằng tình thương và lòng bác ái, Jesus mất nhưng vương quốc của ngài tồn tại đến muôn đời. Chúng ta có thể ngần tin với nhau điều ấy trong trái tim mỗi người về Trịnh, song không nên tự lập ra một tôn giáo Trịnh một cách lố lăng và ấu trĩ. Giá trị vốn có và đang tồn tại của nhạc Trịnh sẽ mãi vinh thăng trên con đường đi thẳng đến tâm can người nghe, hãy để nó tự khám phá ra hướng đi bản ngã và thiêng liêng nhất. tôi tin vào điều đó và hình như đó là niềm tin trong sáng nhất!

2/ Những mâu thuẫn tất yếu khi tiếp cận nhạc Trịnh Công Sơn một cách nghiêm túc. Nếu như chúng ta đến với nhạc của Trịnh một cách nghiêm túc nhất thì tất yếu từ sâu thẳm tư duy sẽ hình thành những mâu thuẫn. Đó là những mâu thuẫn về những chiều kích phận người nơi quán trọ trần gian, là những băn khoăn trong hàng tá những câu nhạc rất ngang nhưng tình ứ, là những thôi thúc tìm hiểu đến tận cùng nỗi đau và tận cùng vui sướng,v.v...tất cả tạo nên những giằng xé, những xung đột nội tâm người nghe, và phải tư duy lắm lắm mới cấu thành nên những mâu thuẫn đáng yêu như thế.
Chúng ta thường ngồi lại bên nhau trong những nơi như quán cafe lâng lâng điệu nhạc, hay tắt hết đèn trong phòng đêm để tự đàn và cho nhau nghe...Cũng để tận hưởng và giải quyết cái mâu thuẫn đáng yêu vừa mới nói. Mọi sự bàn luận trong những lúc ấy là vô nghĩa. Mà chỉ cần mỗi người tự cảm lấy cái hay, cái không thể nói ra, vì ngôn từ trong những thời khắc ấy không làm tròn bổn phận tải ý. Nó như một vòm mây trên trời cao hiển thị những lá cờ tự do không có cán, cứ bay lên và tan ra hoà vào vũ trụ. Và chỉ có cát bụi đâu đó trong không gian là găm chặt được với tình. Huyền diệu thay mà cũng thú vị thay. Tiếc cho ai không có cảm giác như thế và xấu hổ cho tôi trước giờ mới biết đến điều này...

3/ Sự giằng xé nội tâm xoay quanh vấn đề tiếp cận Trịnh Công Sơn là sự giằng xé của tâm linh. Nhiều ít những tình cảm rất khác biệt trong lòng khi nghe Trịnh hay đọc Trịnh xuất hiện đồng thời, tạo ra những sóng âm li ti mà cũng không kém phần dữ dội trong tôi. Đến với trí tuệ Trịnh Công Sơn mà theo kiểu cỡi ngựa xem hoa thì e rằng chỉ có hại cho ta về sau này khi tư duy mà thôi. Vì thế, trong những lần độc thoại tự vấn về vấn đề nhạc Trịnh ai hát hay nhất, Khánh Ly hay Hồng Nhung? Trịnh Công Sơn hay chính tôi? Nhiều người từng nói rằng, vị trí thứ nhất là Trịnh, vì chỉ có Trịnh mới hiểu hết cái nghĩa của chữ và hình như điều này hơn một lần Trịnh đã trả lời phỏng vấn. Thứ đến là Khánh Ly, vì Ly là người gắn bó với ca từ của Trịnh cũng như với Trịnh sâu sắc hơn ai hết và tiếp đến là Bống ( Hồng Nhưng ). Còn tôi, khi nghe cả ba người hát, tôi vẫn chưa tìm được cho mình sự kì diệu của niềm tin mà người đời từng gieo giắc. Mãi đến khi tự mình lẩm bẩm được đôi câu, thì tự đáy sâu cõi lòng toát lên dư vị nửa đắng, nửa ngọt ngào pha êm dịu. Tôi đã hiểu ra cái hay của nhạc Trịnh Công Sơn trong vấn đề tiếp cận phải nhờ đến vai trò của trái tim mình. Và tôi đã hát. Một mình hát cho mình nghe, những khúc tư duy của Trịnh. Thế mới biết cái sâu xa, cái huyền bí mà thiên hạ từng nói quả không sai chút nào...

4/ Đánh thức nỗi đau trong ca từ của Trịnh là một việc mà một số bạn bè của tôi khuyên là chẳng nên làm. Tuy nhiên, trong chừng mực này, tôi không thể không thức tỉnh những niềm đau ấy, để được đau, và được trộn máu mình với ca từ của Trịnh. Niềm đau của một thời, niềm đau trong một người. Niềm đau ấy là thứ nước cam tuyền trong tay Bồ Tát, tôi nghĩ thế và nếu suy nghĩ trên có là ấu trĩ, thì đó là sự ấu trĩ duy nhất đáng yêu hơn cả lúc này đang ngồi viết đôi dòng về Trịnh.
Những tình khúc trước ngày miền Nam giải phóng là những tình khúc khiến tôi rung động và hoang mang trong tiếp cận nhiều hơn cả. Nếu nói về ảnh hưởng của Xứ Huế mộng mơ và tư tưởng Phật giáo đối với sáng tác của Trịnh trong thời gian này, tức là đụng đến vấn đề nghiên cứu. Tôi xin không mạn phép bàn, chỉ xin nói những tâm ngôn của mình về sự nhận biết những điều ấy mà thôi. Như vậy thì cái thấy của tôi cũng sẽ là cái thấy của bao người khi bước đầu quan tâm và tìm hiểu Trịnh. Vâng, Huế và những trang đời tuổi thơ của Trịnh lan toả khắp các mặt con chữ trong ca khúc thời ấy, tuy nhiên chẳng thể tìm đâu một từ chỉ Huế hay nói thẳng về cái triết lí thiền tông cao vợi. Như một con đường một chiều, Trịnh đi trên con đường ấy thẳng tới hôm nay mà không có ngoái đầu trong âm nhạc. Điều đó không phải ai cũng làm được, kể cả các nhạc sĩ lão làng cùng thời với ông. Đó phải chăng là sự thiên tài cùng với sự miệt mài với cái Tâm sáng loá. Tôi chợt nhớ đã đọc đâu đó một câu phê bình rất hay và thích hợp trong trường hợp này: Sự thật là điểm đi và điểm đến của nghệ thuật chân chính. Và cái sự thật của điểm đi trên đường thơ và nhạc Trịnh là khát vọng hoà bình cho dân da vàng nói chung và dân nước Việt nói riêng, sau đó là khát vọng về quan điểm Chân - Thiện - Mỹ với mong muốn sống trong đời sống cần có một tấm lòng. Cái đẹp này rất Mỹ học và đôi khi nó cao hơn chính trị và mạnh hơn thần chết. Vì đơn giản là sức mạnh của thần chết đã cúi đầu trước nhạc của ông, dù rằng ông đã ra đi...

( còn nữa )